Sıtma Nedir?
Sıtma, sivrisinekler aracılığıyla taşınan, parazit kaynaklı bulaşıcı bir hastalıktır. Geçmişte Türkiye’de yaygın görülen bir hastalık iken kurutma çalışmaları ve sulu tarım kontrolü sayesinde yerli sıtma bulaşı görülmemektedir. Ancak, yurt dışı kaynaklı vakalar devam etmektedir.
Sıtma paraziti olarak da bilinen Plazmodyum (Plasmodium) isimli tek hücreli canlı, Anofel sineklerini konak olarak kullanır. Plazmodyum taşıyıcısı dişi sivrisinek bir insanı ısırdığında parazitin yumurtaları kana geçer. Burada, yumurtalar dolaşım sistemini kullanarak karaciğere yerleşir. Karaciğer, parazitin geliştiği ve
ürediği yerdir Bu evrenin sonunda parazit karaciğer hücresini parçalayarak tekrar dolaşım sistemine geçer. Gelişen parazit hücreleri kan hücrelerine girerek olgunlaşma evresini burada geçirir. Olgunlaşan parazitler kan hücrelerini parçalayarak kanda serbest dolaşır, enfekte edecek yeni kan hücreleri arar. Plazmodyumun kan hücrelerini parçalaması, kişide belirli sürelerle yenilenen ateşli titreme nöbetlerine sebep olur.
Sıtma Bulguları
Sıtma belirtileri ısırıldıktan sonra genellikle 10-15 gün içinde görülür, ancak daha uzun sürede belirti gösteren parazitler de vardır. Tipik bulgular baş ağrısı, yorgunluk, kas ve eklem ağrıları ile başlar; ateş, üşüme, kusma, terleme, titreme, nefes almada zorluk, bulanık zihin ve şiddetli kas kasılmaları ile devam ilerler. Sıtma patojenlerinden Plasmodium falciparum diğer tipler arasında en ciddi gelişen ve en öldürücü sıtmaya neden olan parazittir. Belirti verme süresi 6 aya kadar uzayan P. falciparum enfeksiyonunun klinik olarak en ciddi bulgusu çocuklarda koma (serebral sıtma), yetişkinlerde ise çoklu organ yetmezliğidir. Bu gibi şiddetli sıtma vakalarında maalesef hasta hayatını kaybedebilmektedir. Hastalık henüz erken evresindeyken ve organ yetmezliği semptomları yoksa tedavi ile tam iyileşme görülebilir.
Sıtmanın Teşhisi
Plasmodium falciparum en çok ölüme sebep olan sıtma patojenidir. En geniş yayılımlı Plasmodium vivax ile daha ılımlı hastalık seyri gösteren Plasmodium malaria ve Plasmodium ovale parazitleri ise insanda sıtmaya neden olan diğer plazmodyum türleridir. Parazitin türü hastalığın seyrini ve tedavisini belirlediğinden, sıtma patojeninin doğru belirlenmesi çok önemlidir. Geleneksel teşhis yöntemleri hastadan alınan kan numunesinin mikroskop altında incelenmesi veya antikor testine tabii tutmaktır. Fakat her iki yöntem enfeksiyonun ilk evrelerinde ve parazit yükünün düşük olduğu durumlarda yalancı negatif sonuçlar verebilir.
Sıtma tedavisi olan bir hastalıktır. Erken tanı ve tedaviyle birey eski sağlığına kavuşabilir. Son yıllarda sıtmanın kesin tür teşhisi ve hatta nicel tespiti için modern bir yöntem olan polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) kullanılmaya başlanmıştır. PCR, kandaki plazmodyum DNA’sını tanımakla kalmayıp, miktarını ve hangi plazmodyum türü olduğunu üstün güvenilirlikle teşhis edebilir. Çoklu organ yetmezliği gibi ciddi klinik durumlarda mümkün olduğunca az miktarda örnekle, mümkün olduğunca çok farklı patojenin tahlil edilmesi gerekmektedir. PCR yöntemi sayesinde bu gerçekleştirilebilir.
Sıtmadan Korunma Yolları
Sıtma hastalığını taşıyan anofel sineklerinin dişileri havanın kararmasından aydınlanmasına kadar olan sürede aktiftir. Sağlık Bakanlığının istatistiklerine göre 2014 yılından beri tespit edilen yeni sıtma vakaların tamamı yurt dışı kaynaklıdır. Ancak Türkiye’de sıtma taşıyıcısı anofel sineklerinin bulunması, iklim değişimi, insan hareketliliğinin yüksek olması gibi etkenler nedeniyle plazmodyum enfeksiyonları görülebilir. Birey kendini enfeksiyonlardan iki şekilde koruyabilir; ısırılmayı engellemek için fiziksel önlemler alarak veya bir hekim tarafından önerilen sıtma önleyici ilaçları kullanarak. Sıtma vakalarının görüldüğü ülkelere seyahat edecek kişiler, gerekli ilaçları seyahatten en az 15 gün önce Sağlık Bakanlığına bağlı Seyahat Sağlığı Merkezlerinden ücretsiz olarak temin edebilirler.
Plazmodyum enfeksiyonlarını önleyici fiziksel önlemler ise şunlardır:
- Uyurken sivrisineklerin ısırmasını önlemek için cibinlik kullanmak
- Hava karardığında Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumunca ruhsatlı ve onaylı sinek kovucuları kullanmak
- Dışarıya açılan pencere ve kapılarda sineklik kullanmak
- Pantolon ve uzun kollu giysiler gibi mümkün olduğunca vücudu örten kıyafetler tercih etmek
Ayrıca Sağlık Bakanlığı, başka ülkelerden seyahat dönüşü baş ağrısı, halsizlik ve kas ve eklem ağrıları gibi semptomlar gösteren kişilerin koruyucu ilaçlar kullanmış olsalar dahi sağlık kuruluşlarına başvurmasını önemle vurguluyor.
Birey olarak sıtma vakalarının en aza indirilmesi için, sineklerin ürediği ve geliştiği yerler olan su birikintilerine karşı önlem alabilirsiniz. Plazmodyum parazitinin 200’den fazla türü hayvanlarda sıtmaya yol açar ve yaban hayatını da tehdit eder. Hem insanları hem de hayvanları korumak adına açıkta su dolu kova, bidon veya çocuk
havuzu bırakmayınız ve sağlıklı filtrelenmesi yapılmayan süs havuzlarından uzak durunuz.
Anatolia Geneworks, bünyesindeki Ar-Ge ve üretim deneyimini kullanarak sıtmanın tanılaması, tiplenmesi ve tedavi süresinde kandaki parazit miktarının izlenmesi için kitler geliştirmiştir. Bosphore Sıtma Saptama Kiti, insanda sıtmaya neden olan 4 patojeninin (P. falciparum, P.vivax, P. malaria ve P. ovale) varlığını saptar. Bosphore Sıtma Genotipleme Kiti v1 ise yüksek hassasiyetle parazitlerin tiplemesini yapar. Böylece kişinin hangi plazmodyum türünü taşıdığı öğrenilebilir. Bosphore Sıtma Kantitatif Kiti v1 ise saptanan türün miktarını yüksek doğrulukla ölçer. Böylece ilgili hekim, hastaya uygulanan tedavinin etkisini belirleyerek gerekli gördüğünde tedaviyi sonlandırabilir veya farklı bir kür uygulayabilir.
Kaynaklar:
https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/zoonotikvektorel-sitma/detay
https://www.saglik.gov.tr/TR,95109/saglik-istatistikleri-yilligi-2021-yayinlanmistir.html
