Dünya Sıtma Günü (WMD), 2007 yılından bu yana kutlanan ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından başlatılan, sıtmanın önlenmesi ve kontrolü için sürekli yatırım ve kararlılık ihtiyacını vurgulayan bir gündür.
2024 Dünya Sıtma Günü’nün teması, sıtmanın kadınlar ve kız çocukları üzerindeki orantısız etkilerine odaklanan ‘Sağlıkta Eşitlik, Toplumsal Cinsiyet ve İnsan Hakları’ olarak seçildi.
Dünya Genelinde Sıtma İle Mücadele
Küresel olarak 106 ülkede 3,3 milyar insan sıtma riski altındadır. 2022’deki vaka sayısı COVID-19 salgını öncesine göre önemli ölçüde artarak 2019’da görülen 233 milyondan, 249 milyona yükselmiştir. 2022 yılında dünya genelinde sıtma nedeniyle 608.000 ölüm gerçekleşmiştir.
Afrika bölgesi, 2022 yılında küresel sıtma vakalarının %94’ünü ve küresel ölümlerin %95’ini (tahmini 580.000 ölümle) temsil ederek en ağır sıtma yüküne sahip bölge olmaya devam etmektedir.
Sahra Altı Afrika’nın yanı sıra Güney ve Güneydoğu Asya, Pasifik Adaları ile Orta ve Güney Amerika’da yaşayan özellikle yoksul ve eğitime erişimi olmayan kırsal nüfus sıtmadan en çok etkilenen popülasyonlardır.
Sıtma ile mücadele aynı zamanda eşitsizliğe karşı da bir mücadeledir. Hamile kadınlar, bebekler, 5 yaş altı çocuklar, mülteciler, göçmenler ve azınlıklar gibi en hassas koşullarda yaşayan insanlar sıtmadan en orantısız şekilde etkilenen gruplardır.
Dünya Sağlık Örgütü 2023 Sıtma Raporu’nda iklim değişikliğinin sıtma üzerindeki etkileri ilk kez belirtilmiştir. İklim değişikliği, milyonlarca insanın sıtmayı önlemek, tespit etmek ve tedavi etmek için gereken sağlık hizmetlerinden mahrum kalma riskini artırmaktadır.
Türkiye’de başarılı sıtma önleme stratejileri sayesinde 2019 yılında vaka oranı 0,34’e (100.000 kişide görülme sıklığı) çekilmiştir. 2014’ten bu yana görülen tüm sıtma vakaları yurt dışı kaynaklıdır. Bununla birlikte, sıtma taşıyıcısı Anopheles sineklerinin varlığı, iklim değişikliği ve artan insan hareketliliği gibi faktörler nedeniyle sıtma ile mücadele devam eden bir savaş olmalıdır.
Sıtmanın Bulaşma Döngüsü
Sıtmaya tek hücreli bir parazit olan Plasmodium neden olur. Plasmodium falciparum, Plasmodium vivax, Plasmodium ovale, Plasmodium malariae ve Plasmodium knowlesi olmak üzere 5 tür, insan sıtma vakalarının çoğundan sorumlu olan türlerdir.
Dişi Anopheles cinsi sivrisinekler bu sıtma patojenlerinin bilinen tek taşıyıcılarıdır. Enfekte dişi bir Anopheles sivrisinekleri tarafından ısırığı sayesinde Plasmodium insan kan dolaşımına geçer ve karaciğere doğru ilerler. Karaciğerde Plasmodium olgunlaşana kadar büyür, daha sonra tekrar kan dolaşımına girerek kırmızı kan hücrelerine saldırır.
Sivrisinek ısırıklarının yanı sıra, enfekte kan nakli ve kontamine şırınga ve iğnelerin kullanımı da bu hastalığı yayabilir.
Sıtma Belirtileri
Sıtma önlenebilir ve tedavi edilebilir bir hastalıktır ancak hızlı tıbbi müdahale ve tedavi gereklidir, aksi takdirde ölümcül olabilir. İlk belirtilerin başlaması ısırıldıktan sonraki birkaç hafta ile bir yıl arasında değişmektedir. Hastalık yüksek ateş, kusma ve kas ağrısı gibi grip benzeri semptomlara neden olur. Tedavi edilmezse, bu durum organ yetmezliği gibi hayatı tehdit eden durumlara dönüşebilir.
Önleme ve Tedavi
Yüksek riskli ülkelerde yaşayan çocuklar için P. falciparum‘a karşı geliştirilen aşıların olunması tavsiye edilmektedir.
Riskli ülkelere seyahat eden tüm yolcular için öncesinde doktora danışılması ve önleyici ilaçların alınması önerilir. Bu ülkelerde vücudu mümkün olduğunca örtmek, sivrisinek kovucu spreyler, böcek ilacıyla kaplanan cibinlikler ve pencere örtüleri kullanmak önemlidir.
Erken tanı ve tedavide, sıtma patojenlerinin kesin tanısı için Real-Time PCR tespit yöntemleri kullanılmaktadır. Anatolia Geneworks’ün Bopshore Malaria Saptama ve Genotipleme Kitleri, P. malariae, P. vivax, P. falciparum ve P. ovale‘nin doğru bir şekilde tespit edilmesini sağlamaktadır.
Özellikle ağır klinik durumlarda, doğru ve hızlı tedavi için şüpheli patojenlerin mümkün olduğunca hızlı analiz edilmesi önemlidir; bu saptamalar Bosphore Tropikal Ateş Panel Kitleri gibi Real-Time PCR kitleri ile yapılabilir.
